2 months ago
Ξαφνικά ένας τύπος μπουκάρει στην πινακοθήκη, την εθνική πινακοθήκη και προσπαθεί να καταστρέψει κάποια έργα. Ως εδώ καλά, έχουμε δει ταινίες που αρχίζουν κάπως έτσι. Εδώ όμως, ο συγκεκριμένος τύπος είναι:
- Εκλεγμένος στη βουλή
- Κάνει ότι κάνει δρώντας εντελώς αντίθετα στους θεσμούς
- Συμπεριφέρεται σα να είναι η Πινακοθήκη τσιφλίκι του
Δυστυχώς, δεν είναι η πρώτη φορά που η Τέχνη φέρνει τέτοιες αντιδράσεις. Γιατί ό,τι δεν μας αρέσει πρέπει να σβήνει.
Από την αρχή της ανθρωπότητας η Τέχνη υπήρξε ο καθρέφτης της ψυχής, η φωνή όσων δεν έχουν φωνή, το καταφύγιο όσων θέλησαν να δραπετεύσουν από την ασφυξία της πραγματικότητας.
Κι όμως, η ελευθερία της τέχνης δεν υπήρξε ποτέ αυτονόητη, αφού από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, η τέχνη λογοκρίνεται, τιμωρείται, καίγεται, φιμώνεται.
Οι καλλιτέχνες, τολμώντας να ξεπεράσουν τα όρια του αποδεκτού, βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη λογοκρισία, άλλοτε με τη μορφή της απαγόρευσης, άλλοτε με τη μορφή της καταδίκης, άλλοτε με τη μορφή της βίας, με την ιστορία της τέχνης να είναι γεμάτη παραδείγματα καλλιτεχνών που πλήρωσαν ακόμα και με τη ζωή τους ή την ελευθερία τους την περίφημη η ελευθερία της έκφρασης.
Μήπως, τελικά, η τέχνη έχει όρια; Ή μήπως εμείς, αδύναμοι μπροστά στη δύναμή της, προσπαθούμε να τη χαλιναγωγήσουμε όταν μας ξεβολεύει;
Η σιωπή των Μουσών: Όταν η τέχνη φιμώνεται
Αριστοφάνης, ο σπουδαιότερος κωμικός της αρχαιότητας, ήξερε καλά τη δύναμη της τέχνης να ανατρέπει την εξουσία και παρόλα αυτά, στις κωμωδίες του, γελοιοποιούσε πολιτικούς, φιλοσόφους, ακόμα και θεούς. Ήξερε καλά ότι το γέλιο είναι επικίνδυνο, πως όταν ο κόσμος γελάει με την εξουσία, παύει να τη φοβάται.
Και όταν παύεις να φοβάσαι κάτι, ελευθερώνεσαι από αυτό. Δεν είναι τυχαίο ότι η αθηναϊκή εξουσία προσπάθησε να περιορίσει την ελευθερία των κωμωδιογράφων.
Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, η πολιτική σάτιρα τέθηκε στο στόχαστρο. Η γλώσσα της κωμωδίας έγινε πιο ήπια, τα πρόσωπα έγιναν σύμβολα αντί για αληθινές φιγούρες.
Το γέλιο δεν επιτρεπόταν πια να στοχεύει την καρδιά της εξουσίας. Ο φόβος απέναντι στην τέχνη δεν σταμάτησε ποτέ και στην Εικονομαχία του 8ου αιώνα μ.Χ., η τέχνη βρέθηκε ξανά στο στόχαστρο.
Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες αποφάσισαν ότι οι εικόνες των αγίων ήταν ειδωλολατρικές και έπρεπε να καταστραφούν, οι τοιχογραφίες καλύφθηκαν, τα ψηφιδωτά ξηλώθηκαν, τα πρόσωπα των αγίων σβήστηκαν από την Ιστορία.
Οι καλλιτέχνες, οι ζωγράφοι, οι αγιογράφοι κυνηγήθηκαν, βασανίστηκαν, εκτελέστηκαν. Γιατί; Επειδή η τέχνη τούς έδινε μορφή και δύναμη. Και η εξουσία δεν μπορεί να ανεχτεί κάτι που δεν ελέγχει.
Επίσης βγήκε ξανά στην επιφάνεια το ζήτημα της σχέσης μεταξύ εικόνας και εξουσίας, ένα ζήτημα που παραμένει επίκαιρο μέχρι σήμερα, αφού η τέχνη, ως φορέας μηνυμάτων και ιδεών, μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο για την άσκηση εξουσίας, αλλά και για την αμφισβήτησή της.
Από τον Καζαντζάκη στον Παστίτσιο και το Charlie Hebdo
Η τέχνη δεν φοβάται, ακόμα κι όταν την κυνηγούν, όταν τη φιμώνουν, όταν τη λογοκρίνουν, εκείνη βρίσκει πάντα τρόπο να επιβιώσει. Ο Νίκος Καζαντζάκης το ήξερε καλά αυτό.
Το μυθιστόρημά του «Ο Τελευταίος Πειρασμός» (1951), προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων, το Βατικανό κατήγγειλε το έργο, η Ελληνική Εκκλησία ζήτησε τον αφορισμό του συγγραφέα και το βιβλίο απαγορεύτηκε σε πολλές χώρες.
Όμως ο Καζαντζάκης δεν λύγισε και στην Αναφορά στον Γκρέκο έγραψε:
«Δεν ελπίζω τίποτα. Δεν φοβάμαι τίποτα. Είμαι ελεύθερος». Η τέχνη του Καζαντζάκη δεν ζητούσε άδεια για να υπάρξει, αφού η αλήθεια του συγγραφέα ήταν υπεράνω νόμων και θρησκευτικών περιορισμών. Και καμία Τέχνη δεν ζητάει άδεια για να υπάρξει.
Όπως συνέβη στην εποχή του blog τον Γέροντα Παστίτσιο, που φυλακίστηκε γιατί «Έθιγε τα ιερά και τα όσια μας». Την ίδια στιγμή πνιγμένοι μετανάστες και γυναικοκτονίες περνάνε στα ψιλά… Και γενικά, όσα δεν ακουμπάνε θρησκεία και πατρίδα, δεν ενοχλούν κανέναν, ας είναι ό,τι τέχνη θέλει.
Στο εξωτερικό, πιο πρόσφατα, το 2015, το Charlie Hebdo πλήρωσε το τίμημα της ελευθερίας της έκφρασης με αίμα.
Η σατιρική εφημερίδα στοχοποιήθηκε για τα σκίτσα του Μωάμεθ, τα οποία θεωρήθηκαν βλάσφημα και δύο ένοπλοι εισέβαλαν στα γραφεία της εφημερίδας εκτελώντας 12 ανθρώπους, ανάμεσά τους και ο Stéphane Charbonnier, ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας, που είχε δηλώσει: «Καλύτερα να πεθάνω όρθιος παρά να ζω γονατιστός».
Λεπτομέρεια: Τότε στην Ελλάδα, Χώρα του Φωτός, κάποιοι φωνάζανε για τους κακούς Μουσουλμάνους που δε σέβονται τίποτα και για τον Μωάμεθ θα μας σφάξουν όλους. Βρείτε τις διαφορές ανάμεσα στα δύο γεγονότα.
Δεν πρόκειται για μια αντίδραση επειδή η Τέχνη «προσέβαλε» κάτι, αλλά επειδή «προσέβαλε» κάτι «δικό μας». Εκεί αλλάζουν όλα. Γενικά, κάντε Τέχνη με άλλες θρησκείες, όχι τη δική μας.
Η τέχνη ως απειλή στην (εκάστοτε) εξουσία
Η λογοκρισία, όμως, δεν είναι υπόθεση μόνο του παρελθόντος, αφού η τέχνη εξακολουθεί να προκαλεί αντιδράσεις και να λογοκρίνεται όταν αγγίζει θέματα που η κοινωνία δεν είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει.
Ο κινηματογράφος, τέχνη του 20ού και 21ου αιώνα, λογοκρίνεται για τις ίδιες ακριβώς αιτίες που λογοκρινόταν η σάτιρα του Αριστοφάνη ή το έργο του Καζαντζάκη.
Το 2006, η ταινία Brokeback Mountain προκάλεσε σάλο επειδή παρουσίασε μια ρομαντική σχέση μεταξύ δύο ανδρών και παρά το ότι η ταινία βραβεύτηκε με Όσκαρ και αποθεώθηκε από την κριτική, κινηματογράφοι σε συντηρητικές πολιτείες των ΗΠΑ αρνήθηκαν να την προβάλουν, ενώ δεκαετίες μετά, η LGBTQ+ κοινότητα εξακολουθεί να θεωρείται «υπερβολική» ή «προσβλητική» όταν εκπροσωπείται στην τέχνη.
Ακόμη και η street art αντιμετωπίζει λογοκρισία. Ο Banksy, ο ανώνυμος καλλιτέχνης που χρησιμοποιεί τους τοίχους των πόλεων ως καμβά, έχει δει δεκάδες έργα του να καλύπτονται ή να καταστρέφονται και πώς όχι, αφού τα graffiti του, που ασκούν κριτική στον καπιταλισμό, στον καταναλωτισμό και στις πολιτικές ελίτ, έχουν προκαλέσει τις αντιδράσεις τόσο των αρχών όσο και των ίδιων των πολιτών.
Το 2018, το διάσημο έργο του Girl with Balloon αυτοκαταστράφηκε μπροστά σε έκπληκτους συλλέκτες στη διάρκεια δημοπρασίας του οίκου Sotheby’s, ως ένα ζωντανό σχόλιο για την εμπορευματοποίηση της τέχνης.
Ο κατάλογος με τις περιπτώσεις που η Τέχνη φιμώνεται είναι πολύ μεγάλος και, δυστυχώς, αυξάνεται. Η λογοκρισία, λοιπόν, δεν είναι μόνο μια προσπάθεια φίμωσης της ελεύθερης έκφρασης, αλλά και μια προσπάθεια ελέγχου της συνείδησης και της σκέψης.
Ένα απλό φιλί μεταξύ δύο ομόφυλων προκαλεί μεγάλες αντιδράσεις, ενώ την ίδια στιγμή σκηνές ενδοοικογενειακής βίας προβάλλονται ακόμα και σε μεσημεριανά σήριαλ.
Ο macho άνδρας στην Τέχνη είναι αποδεκτός και δεν ενοχλεί κανέναν…
Τελικά, υπάρχουν όρια στην Τέχνη;
Η τέχνη γεννιέται από το χάος, ζει μέσα στην αμφισβήτηση, ανθεί στην αμφιβολία, δεν υπάρχει μόνο για να ψυχαγωγεί. Δεν υπάρχει για να επιβεβαιώνει, αλλά για να ανατρέπει.
- Όταν ο Αριστοφάνης έβαλε τον Δικαιόπολι να κλείνει ειρήνη με τους Σπαρτιάτες στις Αχαρνείς, ήξερε ότι προκαλούσε την αθηναϊκή ηγεσία.
- Όταν ο Καζαντζάκης έγραψε για τον ανθρώπινο Χριστό, ήξερε ότι αμφισβητούσε την Εκκλησία.
- Όταν το Charlie Hebdo σατίριζε τον Μωάμεθ, ήξερε ότι προκαλούσε τον θρησκευτικό φανατισμό.
Η τέχνη δεν χρειάζεται άδεια για να υπάρξει. Όταν ο καλλιτέχνης κρατά το πινέλο, την πένα ή το μικρόφωνο, δεν ακολουθεί κανόνες. Και αυτό ακριβώς είναι που την καθιστά επικίνδυνη.
Αν η τέχνη αρχίσει να λογοκρίνεται επειδή δεν αρέσει, αν επιτρέψουμε στην εξουσία ή στο θρησκευτικό δόγμα να θέτει όρια στη δημιουργικότητα, τότε τι μένει; Μια κοινωνία άφωνη, υποταγμένη, νεκρή.
Η σάτιρα, όπως και η κάθε τέχνη, υπάρχει για να αποκαλύπτει την αλήθεια, να ξεγυμνώνει την υποκρισία της εξουσίας, να σατιρίζει τον φανατισμό, να γελάει με την ανθρώπινη αδυναμία. Αλλά η αλήθεια δεν είναι πάντα εύκολη. Και εκείνοι που δεν αντέχουν να δουν το είδωλό τους παραμορφωμένο στον καθρέφτη της σάτιρας, αντιδρούν με βία.
Και με τέτοιες αντιδράσεις οι φωτιές για το κυνήγι μαγισσών και για μια σύγχρονη Ιερά Εξέταση, δεν αργούν να ανάψουν.
Διαβάστε επίσης:
Πορτογαλία: Έπεσε η κυβέρνηση εν μέσω σκανδάλου – Έχασε την ψήφο εμπιστοσύνης ο πρωθυπουργός
Νίκος Παπαδόπουλος: Αυτά είναι τα έργα τέχνης που προκάλεσαν αμόκ στον βουλευτή της «Νίκης»
Δείτε όλες τις ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο στο koutipandoras.gr
Τα άρθρα που δημοσιεύονται στην κατηγορία «Απόψεις» εκφράζουν τον/την συντάκτη/τριά τους και οι θέσεις δεν συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη του koutipandoras.gr
English (US) ·